Αρχαία Ηλιδα

Η Ήλιδα ή Ήλις ήταν πόλη-κράτος της αρχαίας Ηλείας.
Η Ήλιδα κατοικήθηκε από τα προϊστορικά χρόνια, βρισκόταν δίπλα στην αρχαία Ολυμπία και στην μυκηναϊκή εποχή έγινε ανεξάρτητο βασίλειο, από τις σπουδαιότερες πόλεις της Ηλείας. Οι κάτοικοί της ονομάζονταν Επειοί και συμμετείχε στον Τρωικό πόλεμο με αρχηγό τον Πολύξενο.

Σύμφωνα με την μυθολογία ιδρύθηκε από τον Όξυλο που ήταν και ο πρώτος βασιλιάς της, ο Όξυλος ήρθε από την Αιτωλία και ένωσε τα πολίσματα που βρήκε στην περιοχή σε μια πόλη. Θεωρούνταν και ότι ίδρυσε τους ολυμπιακούς αγώνες και προσάρτησε στο κράτος του την Ολυμπία, μάλιστα οι αθλητές που συμμετείχαν στους αγώνες υποχρεούνταν ένα μήνα πριν να προετοιμαστούν στην Ήλιδα. Άλλοι σπουδαίοι βασιλείς της Ήλιδας ήταν και οι Πέλοπας, Οινόμαος, Λάιας και ο Ίφιτος.

Η Ήλιδα είχε γυμνάσιο με πολλούς περιβόλους, θέατρο που δεν είχε κερκίδες αλλά οι θεατές παρακολουθούσαν την παράσταση από τα πρανή, παλαίστρα που μέσα σε αυτή υπήρχαν και τα αγάλματα των αθλητώνΠολύκτορου και Σωσάνδρου. Έξω από το γυμνάσιο προς την αγορά υπήρχε ο λεγόμενος Ἑλλανοδικαιώνας και η στοά των Κερκυραίων. Είχε επίσης αγορά και λουτρά.

Στην πόλη υπήρχαν τα ιερά του Απόλλωνα Ακεσίου με άγαλμα του θεού και λατρευόταν σαν θεός θεραπευτής, το ιερό των Χαρίτων που βρισκόταν στην αγορά και μέσα είχε τα ξύλινα αγάλματα των χαρίτων, κάθε Χάρις κρατούσε το διακριτικό της σύμβολο τριαντάφυλλο, αστράγαλο και κλαδί μυρτιάς. Ο ναός του Σειληνού, στην αγορά, στον οποίο λατρευόταν και ο Διόνυσος και η Μέθη. Το ιερό της Τύχης, στην αγορά, όπου μέσα σε στοά βρισκόταν μεγάλο άγαλμα της, το ξόανο ήταν επιχρυσωμένο εκτός τα άκρα. Ο ναός του Σωσίπολη στην αγορά και αυτός, που απεικόνιζε το Σωσίπολι ως παιδί να φορά χλαμύδα στολισμένη με αστέρια και να κρατά στο ένα χέρι του κέρας της Αμάλθειας, ο Σωσίπολις στην Ηλεία θεωρούνταν προσωποποίηση του Δία. Ο ναός της Αθηνάς στην ακρόπολη της Ήλιδας, ο ναός είχε χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς και απεικόνιζε την θεά σαν Εργάνη να φορά κράνος με πετεινό. Το ιερό του Διόνυσου που βρισκόταν κοντά στο θέατρο μεταξύ της αγοράς και του Μηνίου ποταμού, είχε άγαλμα του θεού έργο του Πραξιτέλη.
Ναός των Ρωμαίων αυτοκρατόρων με κυκλικό περίστυλο που στην εποχή του Παυσανία η στέγη του είχε καταρρεύσει. Το τέμενος του Αχιλλέα, ο ναός του Άδη με περίβολο, επίσης ο ναός της Αρτέμιδος Φιλομείρακος κοντά στο γυμνάσιο. Ναός της Αφροδίτης ουράνιας κοντά στην Κερκυραϊκή στοά, με χρυσελεφάντινο άγαλμα της θεάς, έργο του Φειδία, όπου παρίστανε τη θεά με το ένα πόδι να πατά πάνω σε μια χελώνα, και τέμενος της Αφροδίτης Πανδήμου δίπλα στο ναό της Αφροδίτης Ουράνιας.
Η Ήλιδα έκοβε και δικά της νομίσματα, ενώ ήταν σύμμαχος της Σπάρτης μέχρι τον Πελοποννησιακό πόλεμο που έγινε μέλος της Αχαϊκής Συμπολιτείας και αργότερα στην Ρωμαϊκή αυτοκρατορία αποτέλεσε τμήμα της ρωμαϊκής επαρχίας της Αχαΐας. Η πόλη κατοικήθηκε και στα πρώτα βυζαντινά χρόνια και γνώρισε την οριστική παρακμή όταν ο Μέγας Θεοδόσιος απαγόρευσε τους ολυμπιακούς αγώνες.